Jeżeli chcesz zobaczyć gwiazdę, która pojawia się na niebie, a potem na długo znika, to teraz jest na to najlepszy czas.
Na wieczornym późnojesiennym niebie, na południe od zodiakalnych gwiazdozbiorów Ryb i Barana dostrzec możemy konstelację Wieloryba (Cetus). W połowie odległości pomiędzy gwiazdami Menkar (alfa Wieloryba) i Baten Kaitos (zeta Wieloryba) obecnie dostrzec możemy dosyć jasną czerwonawą gwiazdę – omikron Wieloryba, znaną jako Mira Ceti albo Cudowna Wieloryba.
Konstelacja Wieloryba oraz Mira w poprzednim maksimum blasku. To piękne zdjęcie wykonał 15 stycznia 2018 roku zaprzyjaźniony z Niedźwiadami Piotr Majewski.
Mira Ceti to gwiazda zmienna długookresowa, cechująca się ogromną zmianą jasności. Z gwiazdy którą trudno dostrzec nawet przez mały amatorski teleskop, zmienia się w jedną z jaśniejszych gwiazd na niebie. Skala zmian jasności Miry jest naprawdę ogromna i zmienia się w granicach od 3 do 9 mag, choć zdarzają się rekordowe maksima sięgające 2 mag i minima poniżej 10 mag. Okres zmian wynosi ok. 332 dni. Aktualna jasność Miry wynosi ok. 3,5 magnitudo i gwiazda zbliża się teraz do maksimum jasności.
Krzywa blasku Miry Ceti z ostatnich 10 miesięcy, źródło/ AAVSO
Mira sfotografowana 13 października 2018 roku, gdy była jeszcze niewidoczna dla obserwacji nieuzbrojonym okiem.
Mira 6 listopada 2018 roku osiągnęła jasność już 5 magnitudo. Porównanie obu powyższych fotografii ukazuje jak szybko gwiazda zwiększa swoją jasność. Ich autorem jest Piotr Majewski, który prowadzi systematyczne obserwacje Miry Ceti.
Mirę odkrył w 1596 roku holenderski astronom David Fabricius jako nową gwiazdę o jasności 3 mag. Obserwując ją nadal, zanotował, że w ciągu następnych dwóch tygodni zwiększyła swą jasność o 1 mag, a następnie zaczęła ją zmniejszać, by dwa miesiące później stać się niewidoczną. Inny holenderski astronom, Johannes Phocylides Holwarda zauważył, że gwiazda ta pojawia się i znika w cyklu ok. 330 dni. Pod odkryciu dużych zmian jasności, ta własność przyczyniła się do tego, iż niektórzy zaczęli ją nazywać „Cudowną”. Mira była kiedyś gwiazdą podobną do Słońca, teraz zbliża się do końca swojego życia.
Mira Ceti jest układem podwójnym, w skład którego wchodzą Mira A – czerwony olbrzym, oraz Mira B – biały karzeł, znany też jako VZ Cet – również gwiazda zmienna – ten mniejszy składnik okrąża większy w czasie ok. 400 lat. Mira jest odległa od Słońca o ok. 419 lat świetlnych. Średnica tego czerwonego olbrzyma wynosi 550 mln km, czyli 390 średnic Słońca. Na zdjęciach z teleskopu kosmicznego Chandra widać, że od składnika A do B przepływa materia gazowa w postaci smugi łączącej obie gwiazdy, opadając następnie na mniejszy składnik.
Czerwony olbrzym Mira (Mira A, po prawej) okrąża się wzajemnie ze swoim gwiezdnym towarzyszem, białym karłem (Mira B). Mira B jest otoczona przez dysk materii, wyciągniętej z pulsującego olbrzyma, w takich układach podwójnych gwiazd gorący dysk akrecyjny białego karła podejrzewany jest o wytwarzanie promieni X. Lewy obraz jest ostrym zdjęciem w sztucznych barwach z satelitarnego Obserwatorium Chandra, które uwieczniło również chłodnego czerwonego olbrzyma, silnie świecącego w zakresie rentgenowskim, wyraźnie oddzielonego od emisji rentgenowskiej, pochodzącej od dysku akrecyjnego towarzysza. Prawy obraz jest wizją artystyczna układu Miry. Źródło: zdjęcie rentgenowskie: M. Karovska (Harvard-Smithsonian CfA) / NASA, ilustracja: M.Weiss (CXC)
Porównanie wielkości Słońca i Miry
Powodem zmian w jasności jest cykliczne powiększanie się i później zmniejszanie wielkości gwiazdy – pulsacja. Mira znajduje się bowiem już w schyłkowym okresie swego istnienia, tuż przed odrzuceniem swoich zewnętrznych warstw gazowych, z których powstanie mgławica planetarna. Powyższy wykres pokazuje krzywą blasku gwiazdy na przestrzeni ostatnich kilku lat. Źródło/AAVSO
W sierpniu 2007 roku NASA ogłosiła, że Mira poruszająca się z prędkością 130 km na sekundę pozostawia za sobą znaczne ilości materii, co sprawia, że gwiazda posiada warkocz podobny do komety. Szacuje się, że ma on długość aż 13 lat świetlnych, widoczny jest tylko w świetle ultrafioletowym i składa się przede wszystkim z tlenu i węgla. Według wstępnych szacunków, zbudowany jest z materii traconej przez gwiazdę od co najmniej 30 tysięcy lat.
Ultrafioletowa mozaika warkocza zbudowanego z materii wyrzucanej z Miry uzyskana za pomocą Galaxy Evolution Explorer (GALEX) , źródło NASA
400 lat temu gwiazda ta zyskała miano „cudownej” i wciąż udowadnia, że w pełni na nie zasługuje , zadziwiając astronomów coraz to nowymi, niezwykłymi zjawiskami dziejącymi się w tym układzie. A my podziwiajmy odmieniony gwiazdozbiór Wieloryba, zanim Mira straci swój blask.
tekst: Marek Nikodem/ PPSAE
